رفاعة بن شداد

رِفاعَةِ بْنِ شَدّاد، ابوعاصم رفاعة‌ بن شداد بَجَلی فِتیانی، از تابعان، فقیهان و محدثان شیعی. وی از شیعیان یمنیِ کوفه و از قبیلۀ بجیله بود. 
در نسب رفاعه نوشته‌اند: بجیله دختر صعب بن سعد العشیره و کنیزی در ملک نِزار بود که وی دختر را به انمار بخشید. نیای بزرگ این قبیله را انمار، پسر نزار ‌بن معد ‌بن عدنان دانسته‌‌‌‌‌‌‌‌اند (نک‍ : ابن‌حزم، 387، 389؛ ابن‌اثیر، اسد‌ الغابة، 1/ 279). در منابع، دو نسب بجلی و فتیانی (منسوب به فتیان بن ثعلبة، از قبیلۀ هَمْدان یمن) برای او ضبط شده است (طبری، 5/ 552؛ ابن‌حزم، همانجا؛ سمعانی، 10/ 147؛ ابن‌اثیر، اللباب، 2/ 411-412؛ زرکلی، 3/ 29؛ برای آگاهی بیشتر از سلسله‌نسب رفاعه، نک‍ : حسینی، 180-184). بجیله نیز از قبایلی بود که پس از فتح مکه (8 ق/ 629 م) اسلام آورد (سمعانی، 2/ 91).
از تاریخ تولد رفاعه اطلاعی چندان در دست نیست. وی در سال‌مرگ ابوذر غِفاری (31 یا 32 ق/652 یا 653 م)، همراه مالک اشتر نخعی و عبدالله بن فضل تمیمی عازم حج بود که در ربذه، با بدن تجهیز‌نشدۀ آن صحابی رو‌به‌رو می‌شود و با همراهانش به کفن‌ودفن او اهتمام می‌ورزد (نک‍ : کشی، 1/ 283؛ خویی، 8/ 203).
رفاعه از یاران امام علی (ع)، و همراه ایشان در جنگ جمل (36 ق/656 م) بود و از جانب آن حضرت، فرماندهی نیروهای سواره و پیادۀ بجیله را بر عهده داشت (نک‍ : مفید، 320). نیز در نبرد صفین (37 ق)، فرمانده این قبیله، و از پذیرندگان حَکَمیت بود و چنین استدلال می‌کرد که اگر این داوری عادلانه نباشد، جنگ را ادامه خواهیم داد. این بیت به او منسوب است: «و ان حَکموا بالعدلِ کانت سلامة/ و الا اثرناها بیوم قُماطِر» (خلیفه، 117؛ نصر، 205؛ ابن‌شهر‌آشوب، 2/ 365؛ ابن‌اعثم، 3/ 25-26).
پس از شهادت امام علی (ع)، رفاعه به یاران امام حسن (ع) پیوست (نک‍ : طوسی، 63، 94) و پس از غصب خلافت از سوی امویان و به دنبال آن، خانه‌نشینی امام حسن (ع)، فعالانه به قیام حُجر ‌بن عَدی (ه‍ م) ملحق شد. وی برخلاف حجر و بیشتر یارانش که در این جنبش کشته شدند (51 ق/671 م)، جان سالم به در برد و همراه عمرو ‌بن حَمِق خزاعی (از صحابۀ حضرت محمد <ص>) در کوههای موصل پناه گرفت؛ اما مأموران مخفی عبیدالله بن زیاد از ماجرا آگاه شدند و خزاعی بیمار و ناتوان را به شهادت رساندند؛ درحالی‌که رفاعه چون جوان‌تر و سالم‌تر بود، توانست از صحنه بگریزد (طبری، 5/ 265؛ ابن‌اثیر، الکامل، 2/ 492؛ ابن‌خلدون، 3/ 14).
پس از مرگ معاویه (60 ق/680 م)، رفاعه همراه دیگر بزرگان شیعه، از کسانی بود که امام حسین (ع) را به کوفه دعوت کرد؛ اما گویا به دست ابن‌زیاد زندانی شد و نتوانست در کربلا به امام بپیوندد ( الامامة ... ، 2/ 7- 8؛ نک‍ : مامقانی، 27/ 319). وی در قیام تَوّابین نیز در کنار سلیمان بن صُرَد خزاعی (ه‍ م) و از رهبران جنبش خون‌خواهی امام حسین (ع) بود (طبری، 5/ 552؛ ابن‌حزم، همانجا؛ ابن اثیر، همان، 2/ 533، 625).
با سرکوب جنبش توابین، رفاعه به مختار ثقفی (ه‍ م) پیوست (ابن‌خلدون، 3/ 32-34)؛ اما پس از چندی، به‌سبب آگاهی از عدم صداقت مختار از او جدا شد و در صف مخالفانش قرار گرفت. رفاعه همراه یاران یمنی‌اش بر ضد مختار شورید و حتى تا یک‌قدمی قتل او پیش رفت؛ اما هنگامی که عثمان‌گرایی سپاه مخالف مختار را مشاهده کرد، بسیار برآشفت و دوباره به یاران مختار پیوست (طبری، 6/ 50-51؛ ابن‌اثیر، همان، 2/ 677- 678؛ ابن‌خلدون، 3/ 30-34؛ نیز نک‍ : شوشتری، 4/ 378). سرانجام وی در ۶۶ ق/686 م در سپاه مختار کشته شد (ذهبی، 5/ 50).
اگرچه رفاعه مجاهد، محدث بزرگ شیعی بود، روایاتش محدود است و بزرگانی چون نسایی، ابن‌ماجه و ابن‌حِبّان وثاقت او را ستوده و گاهی از او نقل کرده‌اند (نک‍ : ابن‌حجر، 4/ 515؛ مزّی، 9/ 204-205). رفاعه افزون‌بر امامان علی و حسن (ع)، از عمرو‌ بن حمق خزاعی، سلیمان بن صرد و سلیمان بن مسهر نیز روایت کرده است (نک‍ : حسینی، 184- 185). گفته‌اند که رفاعه در دوران خلافت امام علی (ع)، به سمت قضای اهواز منصوب شد (قاضی نعمان، 2/ 176، 499-500)؛ در همین سمت بود که از امام راهنمای قضا خواست و حضرت به تقاضایش پاسخ داد و چند صفحه‌ای دربارۀ مباحث قضایی برای وی نگاشت. در ذیل مخطوطه‌ای از علم بن سیف منصور نجفی حِلی (تألیف: 937 ق) نسخه‌ای از این متن آمده، که محمد‌رضا حسینی جلالی تصحیحی انتقادی از آن در مجلۀ علوم حدیث صورت داده است (نک‍ : ص 175-241).

مآخذ

ابن‌اثیر، علی، اسد الغابة، بیروت، دار‌الکتاب العربی؛ همو، الکامل؛ همو، اللباب، بیروت، 1414 ق؛ ابن‌اعثم کوفی‌، احمد، الفتوح‌، به کوشش علی شيری، بيروت، 1411 ق‌/1991 م‌؛ ابن‌حجر عسقلانی، احمد، الاصابة، به کوشش عادل احمد عبدالموجود و علی محمد معوض، بیروت، 1415 ق/1995 م؛ ابن‌حزم، علی، جمهرة انساب العرب، به کوشش عبدالسلام محمد هارون، قاهره، 1382 ق/1962 م؛ ابن‌خلدون، العبر؛ ابن‌شهرآشوب‌، محمد، مناقب آل‌ابی‌‌طالب‌، نجف، 1376 ق؛ الامامة و السیاسة، منسوب به ابن‌قتیبه، به کوشش علی شیری، بیروت، 1410 ق؛ حسینی جلالی، محمد‌رضا، «کتاب سید الوصیین و امیر المؤمنین (ع) الى قاضی الاهواز»، علوم الحدیث، تهران، 1426 ق، س 9، شم‍ 17- 18؛ خلیفة بن خیاط، تاریخ، به کوشش مصطفى نجیب فواز و حکمت کشلی فواز، بیروت، 1415 ق؛ خویی، ابوالقاسم، معجم رجال الحدیث، بی‌جا، بی‌تا؛ ذهبی، محمد، تاریخ الاسلام، به کوشش عمر عبدالسلام تدمری، بیروت، 1407 ق/1987 م؛ زرکلی، الاعلام؛ سمعانی، عبدالکریم، الانساب، به کوشش عبدالرحمان یحیى معلمی یمانی، حیدرآباد دکن، 1382 ق/1962 م؛ شوشتری، محمد‌تقی، قاموس الرجال، قم، 1410 ق؛ طبری، تاریخ؛ طوسی، محمد، رجال، به کوشش جواد قیومی اصفهانی، قم، 1427 ق؛ قاضی نعمان، دعائم الاسلام، به کوشش آصف فیضی، بیروت، 1383 ق/1963 م؛ کشی، محمد، معرفة الرجال، اختیار طوسی، به کوشش مهدی رجایی و محمد‌باقر میرداماد، قم، 1404 ش؛ مامقانی، عبدالله، تنقیح المقال، به کوشش محیی‌الدین مامقانی، قم، 1426 ق؛ مِزّی، یوسف، تهذیب الکمال، به کوشش بشار عواد معروف، بیروت، 1407 ق/ 1987 م؛ مفید، محمد، الجمل، به کوشش علی میر‌شریفی، قم، 1413 ق/1371 ش؛ نصر بن مزاحم، وقعة صفین، به کوشش عبدالسلام محمد هارون، قاهره، 1410 ق/1990 م.

عبدالله ناصری طاهری ـ نیره افتخاری